Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес оқу-тәрбие жүйесі білім берудің барлық деңгейлерінде бірыңғай идеологиялық және құндылықтар тәсілдеріне құрылады.

Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес оқу-тәрбие жүйесі білім берудің барлық деңгейлерінде бірыңғай идеологиялық және құндылықтар тәсілдеріне құрылады. Тәрбие жұмыстары барлық ынталы тараптар: отбасы, білім беру ұйымдары, қоғамның кең ауқымда қатысуымен кешенді түрде жүргізілуі тиіс.

Тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың нормативті-құқықтық базасы келесідей құжаттарға сәйкес жүргізіледі:

«Бала құқығы туралы» БҰҰ Конвенциясы;
Қазақстан Республикасының Конституциясы;
«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі. 26 желтоқсан 2011жыл;
«Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы Заңы;
«Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 4 желтоқсандағы № 214-IV Заңы;
«Балаларды денсаулығы мен дамуына зардабын тигізетін ақпараттан қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2018 жылғы 02 шілдедегі №169- VI Заңы;
«Білім туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі

Заңы;

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы

№988 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 – 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы;

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2019 жылғы 15 сәуірдегі №145 бұйрығымен бекітілген «Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру жағдайындағы Тәрбиенің тұжырымдамалық негіздері.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы

1 қазандағы № 525 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасында ӛлкетануды дамытудың тұжырымдамалық негіздері.

2020-2021 оқу жылында еліміздің жалпы білім беретін мектептерінде тәрбие жұмысы негізгі бағыттар аясында жүзеге асырылады:

Жаңа қазақстандық патриотизм мен азаматтыққа тәрбиелеу, қҧқықтық тәрбие.
Рухани-танымдық тәрбие.
Ҧлттық тәрбие.
Отбасылық тәрбие.
Еңбек, экономикалық және экологиялық тәрбие.
Кӛпмәдениетті және кӛркем-эстетикалық тәрбие.
Зияткерлік тәрбие, ақпараттық мәдениетті тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі, салауатты ӛмір салтын қалыптастыру.

Тәрбие жұмысының негізін жалпыадамзаттық құндылықтар (сенім, ақиқат, әсемдік, бостандық, қайырымдылық, жақсылық, махаббат, және т. б.) және ұлттық құндылықтар – (тәуелсіздік, патриотизм, толеранттылық, ана тілі, заңға бағынушылық, этникалық мәдениет, салт-дәстҥр) құрайды.

Тәрбие жҥйесінің бірінші бағыты білім алушылардың бойында патриотизм сезімін, құқықтық және азаматтық сана-сезім; тұлғалық еркіндік құндылығын; адамаралық және топаралық тӛзімділік құндылығын; зорлық- зомбылық пен агрессияға жол бермеу; меншік пен материалдық молшылық құндылығын; еңбекті құрметтеу; ӛмірге деген құрмет сезімін; түрлі кемсітушілікке жол бермеу, адамдардың теңдік құқығы идеясының принципін қалыптастырады.

2020-2021 оқу жылында тәрбие жұмысының бұл бағытын орындау аясында «Туған елге тағзым» жалпыреспубликалық экспедициясын, «Тарих тағылымы» және «Қазақ мәдениетінің антологиясы» әлеуметтік жобаларын,

«Қазақстанның киелі орындары – Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасын қамтитын «Ұлы дала мұрагерлері» жобасын жүзеге асыруды жалғастыру қажет.

Білім алушылар арасында ӛлкетанулық білімді насихаттау мен тарату келесі материалдарда кӛрсетілген:

Қазақстан Республикасында ӛлкетануды дамытудың Тҧжырымдамалық негіздері;
«Рухани жаңғыру» бағдарламасын жҥзеге асыру аясында жалпы білім беретін ҧйымдарда ӛлкетанулық жҧмыстарды жетілдіру бойынша әдістемелік ҧсынымдар;
«Айналаға қара» («Ауыл ӛмірі», «Қала ӛмірі»): «Әлеуметтік –тарихи тәжірибе» бағытын ҧйымдастыру бойынша әдістемелік ҧсынымдамалар;
«Ӛлкетану»: мәдени-генетикалық кодтың негізі (мәдени мекемелердегі ӛлкетану сабақтары) (5-7 сыныптар) пәнін жҥргізу бойынша әдістемелік ҧсынымдамалар;
«Қазақстанның киелі орындары - Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы бойынша тәрбие жҧмысының қҧрылымдық жҥйесін ҧйымдастырудың әдістемелік ҧсынымдар;
білім беру ҧйымдарында «Туған жер» бағдарламасы арқылы білім алушылардың қазақстандық патриотизмін қалыптастыру бойынша әдістемелік ҧсынымдар. (https://www.nao.kz)

Білім алушылардың бойында патриотизм мен азаматтық жауапкершілікті қалыптастыру мен дамыту мақсатында «Жас қыран» (1-4 сыныптар),

«Жасұлан» (5-10 сыныптар), «Жас сарбаз» әскери-патриоттық клубтарының, балалар мен жасӛспірімдер қозғалысының қызметін қйымдастыру бойынша жұмысты күшейту қажет. Жалпы орта білім беретін мектептерде ӛзін-ӛзі басқару органдарының рӛліне маңыздық беру және жұмысты «Жас Ұлан» бірыңғай балалар мен жасӛспірімдер ұйымы мектеп комитетінің жұмысы үлгісінде құру ұсынылады («Жас Ҧлан» бірыңғай балалар мен жасӛспірімдер

ҧйымы» республикалық қоғамдық бірлестігі қызметін ҧйымдастыру бойынша әдістемелік ҧсынымдамалар, https://www.nao.kz.).

Балалар мен жасӛспірімдер қозғалысын дамытуға жауапты аға тәлімгерлердің біліктілігін арттыру үшін сайтта орналастырылған аға тәлімгерлердің қызметін ұйымдастыру бойынша авторлық әдістемелік материалдар мен құралдар ұсынылады www.zhasulan.kz. «Аға тәлімгердің қоржыны» бӛлімінде https://www.zhasulan.kz/kz/project/view?id=14.

Тәрбиенің бір түрі - құқықтық тәрбие. Білім алушылардың санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастыру критерийлері болып негізгі заңдарды білу, оларды түсіну және міндетті түрде мүлтіксіз орындау; құқыққа, заңдылыққа құрмет кӛрсету; алған білімдерін күнделікті ӛмірде практикада ӛз бетінше, ӛз орнына қолдана білу; нормаларға қайшы келмейтін мінез-құлық әдетін қалыптастыру болып табылады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес, білім беру ұйымдарында қолданыстағы заңнаманы зерделеу және құқықтық сана-сезім мен құқықтық мәдениет қалыптастыру мақсатында құқықтық жаппай оқыту жүзеге асырылуы тиіс.

Білім алушыларға құқықтық білім берудің негізгі формалары сынып сағаттары, лекциялар; экскурсиялар; әңгімелер; кино, теледидар; кештер; пікірталастар, фильмдер мен кітаптарды, мақалаларды талқылау; кӛрнекі үгіт- насихаттар болуы керек. Жоғарғы сыныпта оқушыларды құқық қорғау органдарының қызметімен таныстыру, заңсыз мінез-құлық үшін жауапкершілік туралы түсіндіру қажет. Білім алушылар «Бала құқығы туралы» БҰҰ Конвенциясының негізгі ережелерін, «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» ҚР Кодексін, «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» және «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» ҚР Заңдарын білулері тиіс. Жасӛспірімдердің репродуктивтік денсаулығы мен қауіпсіздігін қорғау бойынша зерттеу мәселесіне айрықша назар аудару маңызды.

Карантин және шектеу шаралары жағдайында тәрбие жұмысын ұйымдастырудың ӛз ерекшеліктері бар.

Мектеп пен ата-аналар балалардың қоғамға қайшы әрекеттерден бас тарту мәдениетін тәрбиелеі тиіс.

Инклюзивті мәдениет инклюзивті білім берудің маңызды құрамдас бӛлігі болып табылады және ӛзінің құрамына түрлілікке және ерекшеліктерге шыдамдылық құрметі құндылықтарын қабылдауды қамтиды. Форумдар, арнайы семинарлар, міндетті түрде әр түрлі кӛрнекіліктер, сонымен қатар ерекше білім берілуіне қажеттіліктері бар (бұдан әрі – ЕББҚ) табысты адамдар туралы презентациялар кӛрсете отырып («Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасының жеңімпаздары – Серік Есматов, Шахан Жолдасбаев, Зульфия Раухатовна, сонымен қатар Пабло Пинед, Ника Вуйчиче, Стивен Хокинг және басқалар) ұйымдастыру білім алушылардың, ата-аналардың, педагогтердің

бойында және жалпы қоғамда инклюзивті мәдениет қалыптастыру бойынша жұмыстардың неғұрлым тиімді түрлері болып табылады.

Директордың тәрбие ісі жӛнінен орынбасарына жұмыстың іс-шаралар жоспарына Дүниежүзілік диабетпен күрес күні, Дүниежүзілік мүгедектер күні, Халықаралық сирек кездесетін аурулар күні, Дүниежүзілік Даун синдромы бар адамдар күні, Дүниежүзілік аутизмі бар адамдар күні және т.б. «ерекше даталар» күнтізбесі әзірлемесін кіргізу ұсынылады. Білім алушылар ӛздіктерінен әр датаға қажетті тақырыптық материалдарды (атаулы датаның тарихы, оның белгісі, осы күн туралы статистикалық деректер мен қызықты фактілер, бұзылыстардың сипаттамасы және олардың пайда болу себептері,

«ерекше» адамдардың ӛмірбаяны және олардың жетістіктері, осы ауруға байланысты ғылыми-кӛпшілік және әдістемелік әдебиеттер тізімі, Интернет- ресурстар, кӛркем фильмдер, кітаптар, денсаулық мүмкіндігі шектеулі адамдармен қарым-қатынас жасау бойынша ұсыныстар және басқалар) іріктейді.

Инклюзивті мәдениетті инклюзивті білім беруді табысты іске асыру факторы ретінде ғана емес, сонымен қатар негізінен ерекше білім берілуіне қажеттіліктері бар тұлғалардың әлеуметтенуіне және жалпы қоғамның тұтастай ӛзгеруінің негізі ретінде қарау керек.

Бұл бағытта тәрбие жұмысын оңтайлы ұйымдастыру үшін Академия білім беру ҧйымдарында инклюзивті мәдениетті қалыптастыру бойынша әдістемелік ҧсынымдар әзірледі, бҧл материалдар https://www.nao.kz. сайтында орналастырылған.

Білім алушылардың психикалық денсаулығы мен ӛмірлік дағдыларын қалыптастыруға, мектептердегі зорлық-зомбылыққа жол бермеу, сондай-ақ кәмелетке толмағандар арасындағы суицидтің алдын алуға ерекше назар аудару қажет.

Ұсынылған материалдардың құндылығы олардың қазіргі жастар мен білім алушы жастардың арасында жиі кездесетін мәселелерді кӛрсетеді және түбегейлі шешуді қажет ететіндігінде. Бұл жасӛспірімдер арасындағы

«буллинг», «кибербуллинг», психикалық денсаулықтың, репродуктивті денсаулықтың, ментальды денсаулықтың және т.б. бұзылуы. Бейнежазбалардың мазмұны, форматы мен ұзақтығы, қазақ және орыс тілдерінде қолжетімділігі, шынайы ӛмірдегі жағдаятттық мысалдар, кӛпаспектілігі бейнематериалдардың тартымды жақтары болып табылады. Бейнежазбалар білім беру процесінің барлық қатысушыларына: ұстаздарға, білім алушыларға және ата-аналарға, сонымен қатар білім беру ұйымдарының психологиялық қызметтері мен мектептердің татуластыру қызметтеріне әдістемелік және практикалық кӛмек кӛрсетеді. Бұл бейнематериалдар 2020- 2025 жылдарға арналған БҒДМБ мазмұнында ӛзекті болып табылады. Мұнда буллингтің жолын кесу, «тәуекел тобына» кіретін балаларды анықтау және оларға дер кезінде кӛмек кӛрсету мақсатында психологиялық қызмет кҥшейтіле тҥседі.

Девиантты мінез-қҧлық пен суицидке бейім, сонымен қатар зорлыққа ҧшыраған балалармен жҧмыс жасауға арналған («Ерекше білім беруге

қажеттілігі бар балаларды оқыту, тәрбиелеу, дамыту және әлеуметтік бейімдеуді педагогикалық қолдау моделі (оралмандар – балалары; мигранттар- балалары; ӛмірдің қиын жағдайын кӛрген балалар) әдістемелік ҧсынымдамасы Ы. Алтынсарин атындағы ҦБА сайтында орналастырылған https://www.nao.kz.

Рухани-танымдық тәрбие: адамгершілік бейне, адамгершілік сана- сезім; құндылықты сезімдер мен ізгілік қасиеттер, ар-ұят, намыс, парыз, сенім, жауапкершілік, жолдастық, мейірімділік, ұят, табандылық, қайырымдылық, ынтымақтастық, ұлттық келісім құндылығы, ӛзге халықтардың мәдениеттін, салт-дәстүрін және тілін құрметтеу және дәріптеу құндылығы; ӛмірге деген этикалық жауапкершілік кӛзқарас қалыптастырады.

Білім алушылардың әлеуметтік тәжірибесін дамыту және адамгершілікке тәрбиелеудің едәуір тиімді де мақсатқа сай құралының бірі волонтерлік болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Қ. Тоқаевтың Жарлығымен 2020 жыл Қазақстанда «Волонтерлер жылы» болып жарияланды.

Орта білім беру ҧйымдарында «Қоғамға қызмет» волонтерлық әлеуметтік жобасын - «Мектепке жол», «Қамқорлық», «Мектепке жиналуға кӛмектес», «Адамдарға қуаныш сыйла» акцияларын және т.б. жүзеге асруға білім алушыларды кең кӛлемде тарту керек. Сонымен қатар, мектептер экологиялық, спорттық, мәдени, азаматтық-құқықтық волонтерлықтың ӛмірге енуіне бастамашы болуы тиіс. Білім беру ұйымдарында волонтерлік қызметті ұйымдастыру туралы жеткілікті ақпарат Астана, Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА, 2019 ж. «Білім беру саласындағы волонтерлік пен қайырымдылық және олардың қазіргі жағдайда білім беру жҥйесін жаңғыртудағы рӛлі» әдістемелік ұсынымдамасында берілген. https://www.nao.kz.

Рухани-адамгершілік тәрбиені қалыптастыруда кездесу-кештері,

«Қазақстанның ұлы ақындары мен жазушылары», «Адамзаттың ұлы ұстаздары», «Қазақстанның ұлы ойшылдары мен философтары» әдеби кештері,

«Сұлулық әлемді құтқарады» поэзиялық кештері, «Мейірбандық – адамның барлық адамгершілігіне түрткі болатын негіз» әдеби-музыкалық композициясы,

«Махаббат – адам ӛмірінің негізі», «Қайырымдылық жасампаз күш» адамгершілік-рухани мазмұндағы сынақтар және әңгімелер айтарлықтай маңызға ие болады.

Жаңа оқу жылында Ҧлы қазақ ақыны, ағартушы Абай Қҧнанбайҧлының туғанына 175 жыл толуына орай ӛткізетін бҧқаралық іс-шараларды жалғастыру ҧсынылады.

Рухани-танымдық құндылықтар жүйесін қалыптастыру кітап оқу барысында жүзеге асады. 2020-2021 оқу жылында кітаптың пайдасын арттыру мен кітап оқуды қолдау мақсатында («Кітап оқу сәні») оқушылар арасындағы кітап оқу сағаттары сақталады.

Кітап алмасу үшін арнайы орындар – буккросинг, білім аулшылар мен ересектердің (кітапханашы, мұғалім, ата-аналар мен білім алушылар) кітапқа деген жалпы қызығушылығы негізінде, кітап кӛрмелері мен кітап ӛнімдеріне қоғамдық шолу жасау үшін арнайы орындар ұйымдастыру; «Оқымысты мектеп» конкурстары, кітапханаларға кітаптарды ӛз еркімен тапсыруға

арналған қайырымдылық акциясы; білім алушылардың кітапхана қызметкерлерімен кездесулері, сонымен қатар отбасылық оқуға арналған кітаптардың тізімін жасау, ата-аналармен қосылып кітап оқу және талқылау, альбомдар, буклеттер, кино және бейне материалдар дайындау және т.б. маңызды.

Мектеп кітапханасы «Жазғы оқылым», «Кітап бәйгесі», «Отбасымен қосылып оқу» және т.б. сияқты бағдарламаларды белсенді түрде дамытуы керек, мұнда бірінші күн «Оқу және жазу мәдениеті күні» деп аталады.

Мектептің сайтында ең жақсы балалар мен мектеп әдебиеттеріне арналған түрлі қызметтер, балалар мен жасӛспірімдердің оқуын белсендіру үшін ресурстар (Интернет-викториналар, ұсыныс қызметтері, кітап клубтары туралы ақпарат және т.б.) ұсынылуы керек.

Кітаптарды электронды форматта оқу мүмкіндіктерін, соның ішінде мобильді құрылғыларды пайдалану арқылы балаларға әдебиет ағынын жақсы басқаруға кӛмектесетін және ӛзге балаларды кітап оқуға тартуға мүмкіндік беретін жаңа электрондық ресурстарды дамыту қажет.

Ҧлттық тәрбие аясында құндылықтар жүйесін қалыптастыру қазақ тілін білу, Қазақстан Республикасының мемлекеттік атрибуттары мен мемлекеттік рәміздері туралы жарыстар мен олимпиадалар ӛткізу; әрбір мектепте музейлер ашу; атақты спортшылар, ғалымдар, кӛрнекті тұлғалар,

«Қазақстанның 100 жаңа есімі» жоба жеңімпаздарымен кездесулер; сонымен қатар, ӛлкенің тарихи-мәдени мұраларына жататын объектілерінде мектеп оқушыларына ӛлкетану бойынша тақырыптық сабақтар ӛткізу арқылы жүзеге асырылады. Аталған бағыт шеңберінде: «Менің Отаным – Қазақстан» балалар мен жасӛспірімдер туризмі және ӛлкетануды дамыту, экспедициялар, жорықтар, экскурсиялар ұйымдастыру, «Тарих мұрасы», «Ӛз жеріңді таны» (ӛлкетанулық білімін және мектеп туризмін, тарихи-археологиялық қозғалысты арттыру, туған ӛлкенің тарихын, мәдениетін және дәстүрлерін терең зерттеу)

«Табиғат бесігі» (туған жерге жауапкершілікпен және аялап қарау) жобаларын жүзеге асыру ұсынылады.

Мұғалімдер әдістемелік кӛмек ретінде Академияда әзірленген «100 жаңа есім» жобасының қаһармандары – «ұлттың «алтын» қоры», «Қазақстанның киелі орындары - Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы бойынша тәрбие жұмысының құрылымдық жүйесін ұйымдастырудың модельдері» ұсынымдамаларын пайдалана алады. https://www.nao.kz.

Мектептегі отбасылық тәрбиенің мақсаты келесі қҧндылықтарды қалыптастыру болып табылады: неке құндылығы және отбасы мүшелерін құрметтеу; толыққанды отбасын құру үшін денсаулық құндылығы; рухани байлық; туыстары мен жақындарына деген адалдық сезімі; отбасылық дәстүрлер; мұралар мен салт-дәстүрлерді ұқыпты қарау; ана қасиеті; махаббат, адалдық, достық – сезімдері құндылығы.

2020-2025 жылдарға арналған БҒДМБ сәйкес білім беру ұйымдарының оқу процесінде отбасылық құндылықтар мен отбасы институтының маңыздылығы басым болады. Мектептерде «Ата мектебі», «Әже мектебі», «Әке мектебі», «Ана мектебі», «Аға мектебі», «Жеңге мектебі» құру қажет. Бұл

мектептерді құрудың мақсаты бала тәрбиесіндегі отбасы ролін кӛтеру болып табылады.

Мұғалімдердің отбасымен ӛзара әрекеттесу сипаты негізінен мектепке әр түрлі кӛзқараспен қарайтын, мектепте және сыныпта тәрбие жұмысын ұйымдастырудағы рӛлін кӛретін, балаларын отбасында басқаша ӛсіретін және әртүрлі интеллектуалдық деңгейге ие ата-аналардың ұстанымына байланысты.Сондықтан жаңа форматта ата-аналарға арналған дәрістер мен ата-аналардың қатысуымен бірлескен іс-шаралар ӛткізу ҧсынылады.

Отбасымен және ата-аналармен жұмысты дифференцияланған түрде құру керек, бәріне бірдей қарым-қатынас орнатпай, бірақ ата-аналардың қажеттіліктеріне, сұраныстарына, әсіресе отбасы мен отбасылық тәрбиеге назар аударып, оларды мектеп, сынып және баланың болмысына табандылықпен енгізе алады. Бұл үшін ата-аналармен және балалармен жеке әңгіме жүргізу үшін педагогикалық және ата-аналар консилиумдарын құру маңызды, оның нәтижесінде баламен жүргізілетін педагогикалық іс-әрекеттердің нақты бағдарламасы мен жүйесі үйлестіріледі. Атап айтқанда, баланың үй жағдайымен танысу үшін отбасына бару, отбасылық мәселелер және бала тәрбиелеу мәселелері бойынша кеңестер ӛткізуді қамтиды.

Ы. Алтынсарин атындағы ҦБА әзірлеген отбасылық қҧндылықтарды қалыптастыру бойынша ҧсынымдамалар орта білім беру ҧйымдарының оқу- тәрбие жҧмыстарында отбасылық қҧндылықтарды жҥзеге асырудағы жетекші қҧрал болып табылады (https://www.nao.kz).

Еңбек, экономикалық және экологиялық тәрбие білім алушылардың бойында: еңбек ең жоғары құндылық ретінде; шығармашылық еңбек; еңбек мәдениеті; экономикалық сана-сезім; мамандық; мансап; функционалдық сауаттылық; компьютерлік сауаттылық; жаһандық экологиялық сана-сезім; экомәдениет құндылығы, экологиялық мәдениет; табиғатқа ерекше құндылық ретіндегі сүйіспеншілік сезімі; туған жерге және кіші Отанға деген сүйіспеншілік сезімі тәрізді құндылықтар қалыптастыруға кӛмектеседі.

Мектептегі еңбек тәрбиесі – бұл балаларды әртүрлі педагогикалық ұйымдастырылған қоғамдық пайдалы жұмыс түрлеріне тарту процесі. Ол практикалық тәжірибе, еңбек дағдылары, шығармашылық ойлау және еңбексүйгіштік қабілеттерін дамыту мақсатында болады. Білім алушылардың еңбек тәрбиесіне түрлі іс-шараларды: қолӛнер кӛрмесі, сыныпты тазалау, гуманитарлық кӛмек, кӛгалдандыру және мектепті абаттандыру, қолӛнершілер турнирі, қайырымдылық істер апталығы, кӛңілді шеберлер қаласы, мектепті косметикалық жӛндеу, еріктілер акциясы, шефтік кӛмек, қамқорлық алаңдары, еңбек десанты, мектептің жӛндеу бригадасы.

Білім беру ұйымдарында білім алушыларды мамандыққа бағдарлау жұмысы мектеп түлектерінің болашақ мамандығын таңдауға арналған тиімді шаралардың бірі болып табылады. Мектептерде бұл іс-шара білім алушылармен оқу-тәрбие процесінде, сабақтан тыс және мектептен тыс жұмыстар арқылы жүргізіледі. Бұл жұмыс үлкен ӛмірге қадам басқалы отырған адамға кӛмек беретін жүйелі іс-шараларды қамтиды, ғылыми негізге сүйеніп кәсіптік таңдау жасау немесе мамандыққа бағыттауға арналған тәрбие

жұмыстарының жүйесін дамыту мақсатында, білім алушының ӛз бетінше мамандық таңдау кезеңінде кӛмек кӛрсетуге бағытталуы тиіс.

Кәсіптік бағдар беру жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру мақсатында:

ҚР Білім және ғылым министрінің 2019 жылғы 15 сәуірдегі № 150 бҧйрығымен бекітілген, Қазақстан Республикасының білім беру ҧйымдарындағы білім алушыларды кәсіптік бағдарлауды диагностикалау және анықтауды жҥргізу бойынша әдістемелік ҧсынымдамалар;
орта мектептердегі 7-11 класс білім алушыларына кәсіби диагностика жҥргізудің қҧралдарын қолдану бойынша әдістемелік ҧсынымдар;
ЕБҚ бар балалардың мамандық таңдауында отбасы, мектеп және жҧмыспен қамту мекемелерінің ӛзара іс-әрекеті бойынша әдістемелік ҧсынымдарды пайдалануға болады. (https://www.nao.kz)

Мектеп оқушыларының экономикалық тәрбиесі олардың жеке мүмкіндіктерін ашуға бағытталған, атап айтқанда: үнемшілдік, іскерлік, қоршаған ортаға құрмет «Кӛркем еңбек», география, математика, физика, биология және химия, «Бизнес және кәсіпкерлік негіздері» сияқты оқу пәндерін оқу арқылы жүзеге асырылады.

Экономикалық тәрбиенің арқасында мектеп оқушылары экономика туралы, экономикалық қатынастардың дамуы туралы, нарықтық жағдайда бағыт-бағдар таба білуге және ӛз қызметін экономикалық тұрғыдан жүзеге асыру қабілетіне ие болады. Сыныптан тыс сабақтарда экономикалық сананы кӛтерудің негізгі құралдары мен формаларына тақырыптық сынып сағаттары, экскурсиялар, пікірталастар, рӛлдік ойындар және т.б. жатады. Мысалы бұған

«Іскерлік қарым-қатынас этикасы», «Жарнама жасау ӛнері» сынып сағаттары, кәсіпорындарға экскурсиялар, «ХХІ ғасыр менеджері», «Жаңа басшы нені білуі және не істей алуы керек?» тақырыбындағы пікірталастар; «Кәсіпорындардағы даулы жағдайларды шешу» рӛлдік ойыны және т.б. жатады.

Экономикалық тәрбие экономикалық ойлаудың дамуын, экономикалық қызметте қалыптасатын адамгершілік және іскерлік қасиеттердің қалыптасуын, яғни: қоғамдық белсенділік, шешімталдық, бастамашылдық; қоғам игілігіне қамқорлық, адалдық; технологиялық процестер мен жабдықтарды жаңарту, жоғары сапа, жеке табыс және әл-ауқатты қамтамасыз етуі керек.

Экологиялық тәрбие беру, қоршаған ортаны құрметтеу кешенді тәрбие іс- шараларының жиынтығы арқылы жүзеге асырылуы керек. «Менің Эко- мектебім» жобасының аясында ӛсімдік түрлерінің әр түрлілігін және декоративті-ӛсетін ӛсімдіктерді (биоәртүрлілікті) кӛбейту; үйде және оқу орындарында энергияны тұтынудың құрылымы және оны азайту жолдары (энергияны үнемдеу); мектепте және үйде суды үнемдеп пайдалану мүмкіндіктері (суды үнемдеу); қоқыстардың пайда болу кӛздері, оны азайту жолдарын анықтау, қоқыстарды бӛлшектеп жинауды енгізу (қалдықтармен жұмыс) әдістерін зерттеу ұсынылады.

Сыныптан тыс жұмыстарда келесі ақпараттық-экологиялық, әлеуметтік маңызы бар іс-шараларды жандандыру маңызды, олар: іс-шаралар, кӛрмелер, мектеп пен айналаны кӛркейту, экологиялық бастамалар, жергілікті тұрғындарға экологиялық білім беру. Білім алушыларға экологиялық білім

берудің ең тиімді нысаны – Эко-фестиваль ӛткізу: ғылыми жобалар, эко- ізденістер, кӛркемдік нысандарды қоқыстардан қорғау бойынша семинарлар, қоршаған ортаның ӛзекті мәселелері бойынша ғылыми жобаларды қорғау, театрландырылған қойылымдар, эко-материалдардан, мүмкін қайта ӛңделген материалдарды қолдану арқылы ӛнімдер шығару.

Экологиялық тәрбие негізіне білім алушылармен білім беру ұйымдары, аудан, қала аумағындағы жасыл алаңдарды кӛгалдандыру және абаттандыру бойынша сенбіліктер ұйымдастырудың; «Жасыл ел» қозғалысы аясында жас кӛшеттер отырғызу; табиғат аясын қоқыстан тазарту сияқты волонтерлік қозғалысқа қатысудың маңызы зор. Жалпы білім беру ҧйымдарының іс- шараларына «Экочелендж», «Экоқалқан», «Эко-десант», «Гҥлді калейдоскоп»,

«Ең жасыл кабинет», «Жасыл» алтын», Плоггинг «Экожҥгіру» және т.б. осы тәрізді жобаларды ауқымды тҥрде енгізу ҧсынылады.

1-11 сыныптарға экология сынып сағаттарын ӛткізу үшін ұсыныстар әзірленді. Экология бойынша сынып сағаттары айына бір рет ӛткізіледі.

Кӛпмәдениетті және кӛркем-эстетикалық тәрбие: эстетикалық сана-сезім; эстетикалық талғам мен сезім; қазақ халқының, Қазақстандағы басқа да этностар мен этникалық топтардың ұлттық мәдениет құндылықтарын кӛркемдік-эстетикалық қабылдау.

Кӛпмәдениетті және кӛркем-эстетикалық тәрбие мектепте ӛзге мәдениеттердің, ұлттардың, діндердің ӛкілдерімен толерантты қарым-қатынас орнатуға бағытталуы тиіс. Осы бағытты іске асырудың негізгі тетіктері Қазақстан халқы Ассамблеясымен және этномәдени орталықтармен ынтымақтастық; балалар мен жастар жұмыстарының кӛрмесін, халықтар достығы фестивальдарын, тілдік және шығармашылық клубтарды, конкурстарды ұйымдастыру; кездесулер: белгілі адамдармен, ӛнер қайраткерлерімен. Жыл сайын тәрбие жұмысының жоспарына білім алушыларды кӛпмәдениетті және кӛркем-эстетикалық тәрбиелеу шараларын енгізу ұсынылады (тӛзімділік сабақтары, Жер күніне арналған акциялар, Халықаралық бейбітшілік күніне арналған бір сағаттық ақпарат және т.б.).

Кӛркем-эстетикалық тәрбие аясында орта білім беру ұйымдарында отандық мәдениет жетістіктерін – кітаптар, пьесалар, мүсіндер, суреттер, музыкалық әуендер, халық ауыз әдебиетіндегі Ұлы Дала мұрагерлерінің үздік мұралары – ертегілерді, аңыздарды, оқиғаларды, ӛсиеттерді, эпостарды меңгеру және жетілдіру жатады. Тұрақты тақырыптық кітап кӛрмелерін ұйымдастыру ұсынылады.

Театр ӛнері арқылы адамгершілік-эстетикалық тәрбие балаларға адамның іс-әрекеттерін қалыптастыратын әрекеттерді қабылдау, түсіну және түсіндіру шеберлігін қалыптастыруға негіз болатын, оның кӛркем тілімен танысуға кӛмектеседі. Ӛскелең ұрпақты театр ӛнері әлеміне тарту мақсатында әр мектепте «Балалар мен театр» ағартушылық жобасын жүзеге асырудың маңызы зор.

Зияткерлік тәрбие білімнің құндылығын; зияткерлік позицияның құндылығын; әр тұлғаның кӛшбасшылық қасиеттері мен дарындылығы

құндылығын; ал ақпараттылық мәдениеті - кибермәдениетті және кибергигиенаны қалыптастырады.

Зияткерлік тәрбие лингвистикалық, музыкалық, логикалық- математикалық, кеңістіктік, дене-кинестетикалық, тұлғааралық, ішкі жан-дүние интеллектісін дамытуға бағытталуы керек.

Сонымен қатар, зияткерлік тәрбие түйіні білім алушының эмоциялық зияткерлігін қалыптастырушы болуы қажет. «Жасӛспірімдердің денсаулығы мен ӛмірлік дағдыларын қалыптастыру және де суицидтің алдын алу» бағдарламасы аясында әзірленген мұғалімдерге арналған әдістемелік құралы әдістемелік ұсыным ретінде ұсынылады (3 модуль. Эмоциональды интеллект және тұлғааралық қарым-қатынас) «Bilim Foundation», 2017.

Білім алушылардың зияткерлік қабілеттерін, әр тұлғаның кӛшбасшылық қасиеттері мен дарындылығын, сонымен қатар ақпараттық мәдениетін дамытуды қамтамасыз ететін мотивациялық кеңістікті қалыптастыру мектепте тәрбие жұмысының маңызды компоненті болып табылады.

«Ұшқыр ой алаңы» атты дебаттық қозғалысы» жалпыұлттық мәдени- білім беру жобасын іске асыру білім алушыларды ой толғауға, талдауға және сыни тұрғыдан ойлауға, топпен жұмыс жасау дағдыларын дамытуға, қарама- қарсы пікірге құрметпен қарауға, ӛз кӛзқарастары мен пікірлерін белсенді қорғауға үйретеді. Пікірсайыс жоғары сыныптарда интеллектуалды сайыс ретінде сабақ және сабақтан тыс шараларды ӛткізуге ӛте қолайлы. Қазіргі әлемде пікірталастар саясат, бизнес, қоғамдық қызмет, білім, психология және т.б. әр түрлі салаларда танымал бола түсуде және табылуда.

Білім алушыларға интернет кеңістігіндегі мінез-құлық мәдениетін; қарым-қатынас мәдениетін, ӛз ойларын білдіру, сұхбаттасушының пікірін құрметтеу және этикалық нормаларды сақтауды дарыту маңызды. Оқушылардың ӛзін-ӛзі басқару аясында балалар мен жасӛспірімдердің интернеттегі мінез-құлықы және қарым-қатынасын қарастыруды тәжірибе жүзінде қолдану маңызды. Отбасы мен мектептің ӛзара әрекеті «Балаларды денсаулығы мен дамуына зардабын тигізетін ақпараттан қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 02 шілде 2018 жылғы №169-VI Заңы аясында балалардың зорлық-зомбылық пен суицидті насихаттайтын кейбір Интернет- сайттарға кіруін бақылауды қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс.

Білім беру ҧйымдарының тәрбие жҧмысы жоспарларына кибермәдениет пен кибергигиена бойынша іс-шаралар, оның ішінде киберқауіпсіздік және білім алушылардың ақпараттық қауіпсіздігі туралы іс-шараларды енгізу қажет.

Мектеп партасынан бастап халықаралық тәжірибені ескере отырып, балаларды киберқауіпсіздікке оқыту керек, мұнда олар хакерлердің желілік шабуылдарынан қауіпсіздікті қамтамасыз ететін дағдыларды үйренеді. Білім алушыларға киберқауіпсіздік, кибер гигиена және кибермәдениет бойынша оқу семинарларын ұйымдастыруға арналған материалдарды келесі сайттардан табуға болады:

https://cybersecuritymonth.eu/press-campaign-toolbox/ecsm-material/ cybersecurity-spaces-workshops-on-cybersecurity-for-high-school-students

бар);

(осы сайттың «Ресурстар» бӛлімінде пайдалы болатын қҧжаттар

https://www.mcafee.com/blogs/consumer/importance-cybersecurity-

lessons-schools/;

https://eu-acerforeducation.acer.com/education-trends/cybersecurity- how-to-teach-students-to-use-internet-responsibly/;
https://www.youtube.com/watch?v=ULGILG-ZhO0 (ағылшын тіліндегі бейнебаяндар барлық негізгі қағидаларды тҥсіндіреді);
https://www.edb.gov.hk/en/edu-system/primary-secondary/ applicable- to-primary-secondary/it-in-edu/information-security.html (Киберқауіпсіздік бойынша Гонгонте әзірленген мектеп оқушыларға арналған PDF файлдар бар).
1. Дене тәрбиесі салауатты ӛмір салты, дене тәрбиесі мен спорт, физикалық жетілдіру, ӛз денсаулығына жауапкершілікпен қарау құндылығы қалыптастырады.

Дене тәрбиесінің бірден бір міндеті республикалық кӛпдеңгейлі балалар мен жасӛспірімдер турнирлеріне және халықаралық жарыстарға (қысқы және жазғы дүниежүзілік Гимназия) қатысуға білім алушыларды кеңірек тарту қажет.

Жасӛспірімдердің репродуктивті денсаулығын сақтау, нашақорлық, алкоголизм, темекі шегудің алдын-алу және негізінен салауатты ӛмір салты бойынша семинар-тренингтер ӛткізу тәрбие жұмысының ажырамас бӛлігі болып табылады.

Келесі материалдар жоғарыда аталған іс-шараларды ӛткізуге арналған әдістемелік база болып табылады:

Білім аулшылардың репродуктивті денсаулығы мен отбасылық тәрбие қҧндылықтарын оқу процесіне кіріктіру бойынша әдістемелік ҧсынымдар.
Әдіскерлер мен мҧғалімдерге арналған, қауіпсіз білім беру ортасын қалыптастыру мәселелері жӛніндегі әдістемелік қҧралдар орналастырылған:

«Қауіпсіз білім беру ортасының компоненттерін оқыту және тәрбиелеу процессіне кіріктіру бойынша әдістемелік ҧсынымдамалар», «Мектептегі зорлық-зомбылықтың алдын алу және әрекет ету бойынша әдіскерлерге арналған нҧсқаулық», қауіпсіз білім беру ортасының келесі компоненттері кіріктірілген бастауыш, негізгі орта буын оқу пәндерінен қысқа мерзімді сабақ жоспарларының ҥлгілері: «Мектептегі зорлық-зомбылықтың алдын алу»,

«Табиғи апаттардың қаупін азайту», «Киберқауіпсіздік», «Балалардың жарақат алуының алдын алу», «Экологиялық қауіпсіздік».

Тәрбие жұмысын жоспарлау кезінде мегапроект ретінде, ӛзекті жоспарлау формасын пайдалану ұсынылады. Оның ішінде ортақ мақсат біріктірілген және оларды орындау уақыты бір-бірімен байланысты жобалар енгізілген. Жобалар шеңберіндегі іс-әрекеттің сәттілік шарттарының бірі – сынып жетекшісінің жүргізіліп жатқан барлық қайта құрудың маңыздылығын түсінуі, олардың оқу-тәрбие үрдісіндегі қызметіне ӛзіндік талдау жасай алуы.

Тәрбие жұмысының нәтижелерін бағалау кезінде үш деңгей ескерілуі тиіс. Бірінші деңгей – оқушының әлеуметтік білімге ие болуы және әлеуметтік шындық пен күнделікті ӛмір туралы алғашқы түсінік қалыптастыруы. Екінші деңгей – бұл қоғамның негізгі құндылықтарына (адам, отбасы, Отан, табиғат, бейбітшілік, білім, жұмыс, мәдениет) және жалпы алғанда әлеуметтік шындыққа құнды кӛзқараспен қарау және тәжірибе жинақтауы. Ҥшінші деңгей

білім алушының әлеуметтік әрекеттерді ӛз бетінше тәжірибе жинақтауы. Мына әдістемелік ұсынымда критериилері кӛрсетілген: «Тәрбиелік іс-шара»: алға қойылған мақсатқа жету деңгейінің ӛлшеу критерийлері (бәсекелік қабілет; прагматизм; ұлттық бірегейлікті сақтау; білімнің салтанат құруы; Қазақстанның революциялық емес эволюциялық дамуы; сананың ашықтығы») әдістемелік ұсыным Нұр-Сұлтан: Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА, 2018. – 120 б.

Тӛтенше жағдай кезінде тәрбие жҧмысын ON-LINE – форматта ҧйымдастыру ҧсынылады.

контент. Онлайн – кӛрмелер:
- «Оқуға кеңес береміз». Мектептің сайтында аудиокітаптар орналастыру, Формасы – талқылау нәтижесі бойынша кітаптың кез келген бетіне иллюстрация жасау, «бұл кітапты оқуға арналған 3 себеп» кеңесі және басқалар;
- «Әлемдік мұра нысандары» жас суретшілер кӛрмесі. Формасы: Қазақстанның үш нысанының суретін салу: Тамғалы петроглифтері, Х.А.Яссауи мавзолейі, Батыс Тянь-Шань табиғи нысаны. (Нысандар Қазақстанның 100 киелі жерлері тізімінен анықталады). Суреттерді мектептің инстаграм парақшасында жариялау.
контент. Виртуальнды экскурсиялар:
- Әлемдік онлайн-музейлер/видеоспектакльдер/балеттер/опералар: Эрмитаж, Ван Гогтың Амсердамдағы музейі, Ӛнер тарихы музейі, Уффици сандық мұрағаты, Лувр, мемлекеттік музей (Санкт-Петербург), Британ музейі, ресми YouTube каналындағы музей және экспозициялар бойынша виртуалды экскурсиялар, Прадо, 11 мыңнан астам шығармалардың суреттері, суретшілер бойынша ізденіс (алфавиттік кӛрсеткіштермен) және тақырыптық ізденіс, Метрополитен – музей, Нью-Йорк, Сальвадор Дали музейі, Metropolitan Opera, Вена операсы, Үлкен театр және басқалар. Форма: слайд-есеп, презентация және басқалар (сайт http://journal-shkolniku.ru/virtual-ekskursii.html);

- Отанымыз Қазақстанның Символдары бойынша: Маңғыстау қорымы - Сисем-Ата - батырлар пантеоны, Шопан-Ата жер асты мешіті, Бекет-ата мешіті, Ахмет Яссауи мавзолейі, Абайдың әдеби-мемориалдық мұражай үйі, Адай атаның қазақстандық мавзолейі және басқа да аймақтық қорықтар, тарихи жерлер, киелі жерлер және т.б. бойынша виртуалды турлар

(kazmuseum.com/ru/zaly.html, http://yqlasmusmuseum.kz/ http://www.gmirk.kz/; https://qazexpocongress.kz/

контент. Салауатты ӛмір салты (СӚС) бойынша онлайн-ағарту:
- «Желілі қала», вайберде немесе басқа мессенджерде топ құру арқылы.

«Флэшмоб» веб-квесті, Денсаулық күніне арналған веб-квест, «Денсаулық» қазынасын іздеу» квест-ойыны, «Дұрыс тамақтану» квест-ойыны және басқалар.

контент. Кино әуесқойларына арналған кинозал:
- бағдарлама әдеби шығармалардың келесідей фильмографиясын қамтуы мүмкін: «Біздің заманның батырлары», «Сергей Есенин», Одиссей «Язаон және аргонавтар», Р.Стивенсон «Қазына аралы», Р. Стивенсон «Қара жебе», Жюль Верн «Он бес жасар капитан», А Линдгрен «Ленебергиден келген Эмиль», ағайынды Гриммдердің ертегілері бойынша түсірілген фильмдер және басқалар (сайт https://gunfighterar.wixsite.com/mysite-1/blank-5; https://www.film.ru/articles/ot-moskvy-do-berlina?page=show);
- қазақстандық режиссерлардың танымдық фильмдері (https://ru.wikipedia.org/wiki/Список фильмов студии «Казахфильм»);
- контент. «Сынып Қонағымен бір сағат» онлайн – платформасы:
контент. «VISION» ӛзін-ӛзі басқару онлайн аумағы:

- мектеп ӛміріндегі оқиғалар туралы – білім алушылардың ӛздері ұсынатын түрлі сайыстар, конкурстар, жобалар, фотофлешмобтар, акциялар.

НАЗАР АУДАРЫҢЫЗ!

Ы. Алтынсарин атындағы ҦБА ғылыми қызметкерлері әзірлеген барлық әдістемелік материалдарды Академия сайтынан https://www.nao.kz «Білім беруді ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету. Әдістемелік қҧралдар» бӛлімінен табуға болады.

Карантиндік және шектеу іс-шаралары жағдайында балалардың қатысуымен мәдени - бҧқаралық және спорттық-бҧқаралық іс-шаралар тоқтатылады.